Velleius

vertaald en toegelicht door Vincent Hunink
ingeleid door Jona Lendering
Athenaeum - Polak & Van Gennep, Amsterdam 2011

Sommige werken in het genre van de Romeinse historiografie behoren tot de top van de wereldliteratuur. Dat geldt zeker voor Cornelius Tacitus (Historiën en Annalen), maar ook voor meesters van het woord zoals Julius Caesar (Gallische oorlog) en Sallustius. Andere geschiedschrijvers zijn haast onvermijdelijk in de schaduw van deze grootheden gebleven. Toch bieden ook zij veel belangwekkende informatie in literair waardevolle werken.

Een goed voorbeeld van zo'n onderbelichte auteur is Velleius Paterculus, die leefde rond het begin van onze jaartelling (ca. 19 v.Chr.-31 n.Chr.). In zijn geschiedwerk Historiae Romanae ('Romeinse geschiedenissen') belicht hij de geschiedenis van Rome vanaf de allervroegste tijd, kort na de val van Troje, tot in zijn eigen dagen. Die eigen tijd valt samen met het regering van de Romeinse keizer Tiberius (42 v.Chr. - 37 n.Chr.; keizer vanaf 14 n.Chr.).

Na een succesvolle militaire en bestuurlijke carrière, waarin Velleius onder meer jarenlang in Germanië diende onder Tiberius (destijds nog geen keizer), wijdde Velleius zich aan de geschiedschrijving. Hoewel hij aandacht besteedt aan de vroegste geschiedenis van Rome haast hij zich naar meer recente perioden zoals de woelige eerste eeuw v.Chr. en de tijd van de vroegste keizers, inclusief zijn beschermheer Tiberius. Zijn sympathie gaat daarbij zonder voorbehoud uit naar Tiberius en een van zijn machtige vertrouwelingen, de beruchte Sejanus. Laatstgenoemde viel in 31 in ongenade bij Tiberius. Mogelijk is Velleius in Sejanus' kielzog meegesleept en in datzelfde jaar ter dood gebracht.

Mede door zijn loyaliteit aan Tiberius geeft Velleius een uitgesproken vleiend beeld van vooral diens regime. Daarmee wijkt hij sterk af van het extreem negatieve Tiberius-beeld van andere auteurs zoals de genoemde Tacitus en de biograaf Suetonius. Latere generaties, vooral beïnvloed door die beroemde auteurs, hebben daardoor een afwijzende houding ten opzichte van Velleius. Ook worden hem diverse gebreken en tekorten verweten, zoals matig historisch inzicht, onbetrouwbaarheid inzake feiten en onevenwichtigheid.

Het is maar de vraag in hoeverre die verwijten houdbaar zijn. Specifiek voor Velleius zijn ze in feite niet. Verder valt nog te bezien of de vermeende nadelen werkelijk afbreuk doen aan het belang van Velleius als schrijver en de leesbaarheid van zijn tekst. Voor literaire lezers zijn misschien juist de punten waarop hij zo afwijkt van andere klassieke auteurs interessant.

Ook Velleius' vleierij van Tiberius hoeft niet op voorhand te gelden als een nadeel. Tegenwoordig is er juist meer begrip gekomen voor het motief 'keizerlof' in de Romeinse literatuur, en voor de literaire vakkundigheid waarmee schrijvers (zoals bijvoorbeeld Martialis) op dit punt te werk gaan. Daarmee komt voor het eerst ook ruimte voor een auteur zoals Velleius.

Deze integrale vertaling, de allereerste ooit in het Nederlands, is in het voorjaar van 2011 verschenen.

In juni 2010 is mij voor de vertaling een projectwerkbeurs toegekend van het Nederlands Letterenfonds.

Toentertijd was Griekenland het toneel van enorme volksverhuizingen. De Achaeërs werden verdreven uit Laconië en vestigden zich in het gebied waar ze nu nog zitten. De Pelasgen verhuisden naar Athene en een jonge krijger genaamd Thessalus, van huis uit een Thesprotiër, bezette met een grote troepenmacht van landgenoten de streek die nog altijd naar hem Thessalië heet; voordien noemde men dat de staat van de Myrmidonen.

Op grond hiervan is het verbazend dat schrijvers over de Trojaanse oorlog die streek aanduiden als Thessalië. Dat gebeurt vaak, in het bijzonder bij de tragici, die dit eigenlijk het minst zouden mogen. Want zij spreken niet zelf als dichter, maar zeggen alles bij monde van mensen die leefden in die tijd. En beweert iemand dat de bewoners van de streek Thessaliërs heten naar Hercules' zoon Thessalus, dan moet hij maar eens verklaren waarom dat volk pas na die tweede Thessalus die naam voerde.

Kort daarvoor heeft Aletes, zoon van Hippotes, de zesde generatie na Hercules, op de Isthmus Corinthe gesticht, de sleutel tot de Peloponnesus, op de plek van het voormalige Ephyre. We hoeven echter niet verbaasd te zijn dat Homerus Corinthe noemt. Want hij spreekt zelf als dichter waar hij de stad en bepaalde Ionische kolonies aanduidt met de namen die ze in zijn eigen tijd hadden: ze zijn pas lang na de inname van Troje gesticht. (1,3)

Het boek is kort vermeld in de NRC van 14 april 2011, in een verzamelstuk van Pieter Steinz.

Velleius Paterculus: Van Troje tot Tiberius (vert. Vincent Hunink, A-P&vG, 239 blz. €19,95); een wereldgeschiedenis van Rome, met een heldenrol voor de vaak verguisde keizer Tiberius.

Het boek is kort vermeld in de Trouw van 23 april 2011, in de rubriek 'nieuwe non-fictiie'.

Fraaie recensie door P a t r i c k G o u w op de site van de Athenaeum -boekhandel (11 april 2011). Klik voor directe link naar volledige tekst hier.

Enkele fragmenten:
'Kan een slecht historicus een waardevol boek schrijven? Ja, wanneer hij ooggetuige blijkt te zijn geweest van belangrijke gebeurtenissen en moderne maatstaven voor historisch onderzoek worden losgelaten. Voor het eerst is het geschiedwerk van een tijdgenoot van de Romeinse keizers Augustus en Tiberius in het Nederlands vertaald als Van Troje tot Tiberius. Historici zijn sceptisch; onbekend maakt nu eenmaal onbemind, maar in het geval van Velleius Paterculus is dat niet terecht.'

'Dat hij nu tot ons spreekt via vertaler Vincent Hunink is niet alleen een groot genoegen, maar geeft hem ook een verdiende plaats in het spectrum van gekende Romeinse geschiedschrijver.'

'Het werk van Velleius Paterculus is nooit eerder in het Nederlands vertaald. Ongetwijfeld heeft zijn lage status in de academische wereld daar aan bijgedragen. Maar ook op stilistische gronden heeft men hem lange tijd niet de moeite van het vertalen waard gevonden. En inderdaad, zijn stijl is bij tijd en wijlen nogal onbeholpen. Daarnaast grossiert hij nogal in vaag en gewichtig taalgebruik. Dit alles vraagt om veel doorzettings- en inlevingsvermogen bij een vertaler. Vincent Hunink slaagt daarin wonderwel en weet tot een leesbaar geheel te komen, zonder de doorgaans lange zinsconstructies van de antieke tekst geweld aan te doen. Mede door de gedegen inleiding van Jona Lendering wordt Velleius Paterculus op heldere wijze in de context van zijn eigen tijd geplaatst. Tegen die achtergrond worden zijn sterke en zwakke kanten duidelijk en dringt de onvermijdelijke conclusie zich op dat de Historia Romana een geschiedwerk is dat het verdient om door een breed publiek gelezen te worden.'

beschrijving en interview in: LINGUAAN (blad van het Nederlands Genootschap van Tolken en Vertalers), 22, juli 2011, 13-14 door T e s s a v a n S w i e t e n. Voor de volledige tekst klik hier.

'...een alleszins belangwekkende tekst. De heldere vertaling van Vincent Hunink en de informatieve inleiding van Jona Lendering maken dit werk nu ook voor een Nederlands lezerspubliek toegankelijk.'

uit de bespreking door B e r t O v e r b e e k in Geschiedenis Magazine 5, juli/aug 2011,57

'Dank zij de onverdroten vertaalactiviteit van Vincent Hunink kunnen we voortaan ook in een Nederlands dat de levendige stijl van Velleius Paterculus alle recht doet, kennis maken met het werk van deze minder bekende Latijnse auteur. (...)
De vertaling wordt voorafgegaan door een bijzonder lezenswaardige inleiding waarin J. Lendering beknopt maar helder de betekenis van Paterculus belicht en nader ingaat op de historische context waarin Paterculus en zijn oeuvre moeten gesitueerd worden.'

uit de bespreking door R o b e r t D u t h o y op de site van der VVLG (Vlaamse Vereniging Leraren Geschiedenis en Cultuurwetenschappen). Voor de volledige tekst klik hier.

'Luxezucht en lage lusten

In 30 A.D. schreef Velleius een geschiedenis van Rome; derderangs maar tóch het lezen waard.

Herodotus, Thucydides, Livius en Tacitus, dat zijn de geschiedschrijvers uit de Oudheid die iedereen op zijn minst van naam kent, en hun werk wordt terecht steeds opnieuw vertaald. Dat ligt niet aan het belang van de gebeurtenissen waarvan ze verhalen. Een groot deel van wat Herodotus en Livius vertellen is immers van een twijfelachtig waarheidsgehalte, het door Thucydides becommentarieerde conflict tussen Sparta en Athene is vanuit mondiaal perspectief van weinig betekenis geweest, en Tacitus' roddels over de keizerlijke familie getuigen van een morbide blik. Wat dit viertal tot grote schrijvers maakt, is hun vermogen een spannend, psychologisch gelaagd verhaal te vertellen in een stijl die de aandacht vasthoudt.

Die autoriteit ontbreekt bij Velleius Paterculus, een Romeinse militair en politicus die in het jaar 30 een onevenwichtig werkje publiceerde, dat begint bij de val van Troje en doorloopt tot de regeringsperiode van keizer Tiberius. Velleius heeft een verschrikkelijke stijl, weet geen verhaal te componeren en is niet geïnteresseerd in de interpretatie van historische processen. Dat maakt hem tot een derderangs auteur. Dat het toch de moeite waard is hem te lezen, komt doordat hij schrijft over gebeurtenissen die hij zelf van nabij heeft meegemaakt, en vooral door zijn bijna kinderlijke bewondering voor Tiberius, die hij persoonlijk goed kende. Daarnaast weet hij de figuranten van de geschiedenis soms in een paar trefzekere zinnen te typeren.

Vincent Hunink heeft het onbeholpen proza van Velleius met smaak vertaald. Over Augustus' dochter Julia staat er dat zij 'geen enkele vrouwelijke schanddaad, actief dan wel passief, in luxezucht en lage lusten, ongedaan liet'. En bij Tiberius 'weet je gewoonweg niet waarover je verbazing groter moet zijn: zijn constante mateloosheid in inspanningen en gevaren of zijn matigheid in ereblijken'. Velleius moet een aardige man geweest zijn, dat proef je uit iedere pagina.'

bespreking door P i e t G e r b r a n d y , in de Volkskrant van za 5 november 2011, p.52

uit de bespreking door P a t r i c k L a t e u r in Kunsttijdschrift Vlaanderen 2012, p. 319