artikel

tekst gepubliceerd in: Lampas, tijdschrift voor classici, (in didactische rubriek,) 40, 2007, 95-104

Onder de eindexamenauteurs die voor de vakken Grieks en Latijn aan de orde komen zijn naar verhouding veel dichters: Homerus, de tragici, Vergilius en Ovidius. Het vertalen van antieke poëzie is daarmee een centraal onderdeel van wat van de gemiddelde examenkandidaat wordt verwacht.[1]

De moeilijkheidsgraad van de teksten is in het algemeen zo hoog dat veel docenten al blij zijn als het pensum van zo'n auteur in zijn geheel kan worden behandeld in de klas. Natuurlijk wordt daarbij wel gezocht naar didactische en inhoudelijke verdieping. Zo gaan de examenbundels veelal uitvoerig in op de historische en literaire contekst van de gedichten, op eventuele politieke en ideologische lagen in de tekst, op parallelle teksten en nawerkingen, of op meer technische aspecten zoals vertelstrategie en handelingsverloop.[2] Maar een voor de hand liggend aspect van de dichterlijke teksten wordt vaak over het hoofd gezien: het gaat hierbij om poëzie. Zou het niet wenselijk en zinvol zijn om leerlingen deze teksten ook te laten zien en ervaren als producten die op een of andere manier 'dichterlijk' zijn?

Het poëtische aspect van bijvoorbeeld Vergilius' Aeneis (waartoe ik me verder zal beperken) kan natuurlijk aan de orde komen via bepaalde vormkenmerken, zoals het metrum en het gebruik van stijlfiguren. Zo zou je leerlingen kunnen laten oefenen in het herkennen en analyseren van het metrum, door het scanderen of eventueel metrisch correct voordragen van de tekst. Het benoemen van stijlfiguren behoort vaak zelfs tot de officiële leerstof: in de uitwerking van de syllabus staan de verplichte soorten dan expliciet genoemd.

Maar is dat voldoende? Kan een leerling via deze technische aspecten werkelijk het gevoel krijgen dat hij of zij met gedichten te maken heeft? Ik denk dat dit maar zelden het geval is. Zulke formele analyses zijn zeker nuttig en wenselijk, al was het maar vanwege hun toetsbaarheid, maar ze schieten tekort als het erom gaat het poëtische karakter van antieke teksten over te brengen. Daarvoor moet er ook iets gebeuren op het niveau van de vertaling.

Om te illustreren op welke manieren dat zou kunnen, geef ik eerst enkele concrete vertaalvoorbeelden van een en dezelfde passage: Vergilius, Aeneis [begin p.96]2,250-267. [3] Dat is de nachtelijke scene waarin de Griekse vloot in stilte terugvaart naar Troje, waarna in de stad het houten paard wordt geopend en de Griekse troepen zich verenigen. Vervolgens bespreek ik kort enkele resultaten van een workshop die ik op de VCN zomerconferentie 2006 met docenten klassieken heb gehouden.

In het algemeen wordt in de klas gevraagd om vertalingen in proza. De nog veel gebruikte vertaling van Schwartz[4] kan hier dienen als ideaal: een verzorgde vertaling in beschaafd Nederlands proza, dat toch ook ritmische effecten bevat.

Intussen draaide het hemelgewelf en uit de oceaan rees de nacht, hullend in donkere schaduw aarde en hemel en de listen der Grieken. De Trojanen lagen overal in de stad stilzwijgend terneer, de vermoeide leden omhelsd door de slaap. Maar reeds naderde van Tenedos de vloot van de Grieken in welgeordende rijen, door het vriendelijk licht van de zwijgende maan glijdend naar de bekende kusten. Een lichtsein steeg van het koningsschip op en Sinon, beschermd door de onbillijke wil van de goden, opende heimelijk de houten wand van de buik en liet de Grieken naar buiten. Het geopende paard gaf hen terug aan het daglicht en verheugd bevrijdden zij zich uit de holte, glijdend omlaag langs het neerhangend touw: de beide vorsten Thessandrus en Sthenelus, de wrede Ulixes, Acamas en Thoas, Menelaos en Epeos, de maker van het bedriegelijk dier, Neoptolemus, Achilles' zoon, en het eerst van allen Machaon. Zij overvielen de stad, begraven in slaap en in wijnroes; de wachters werden gedood en door de geopende poorten ontvingen zij hun makkers en zij sloten zich aan bij hun legers.

In de klaspraktijk zal dit ideaal te hoog gegrepen zijn. Leerlingen leveren doorgaans vertalingen die op zijn best kunnen gelden als aanvaardbare werkvertalingen. Soms lijkt het of ze ook niet veel meer aangereikt krijgen dan dat. Zo is via internet de volgende voorbeeldvertaling toegankelijk:

[begin p.97]stiekem te openen. Het ontsloten paard laat hen vrij in de open lucht

verwelkomen zij hun strijdmakkers en voegen zich samen tot één strijdmacht.[5]

Deze vertaling bewijst zeker zijn diensten voor wie Vergilius' tekst wil doorgronden, maar het poëtisch gehalte is toch heel gering. Het blijft beperkt tot een schikking van de vertaling per versregel.

Een alternatief kan worden gevonden in een van de talrijke metrische literaire vertalingen, zoals die de afgelopen decennia zijn gepubliceerd. Voor boek twee van de Aeneis beschikt de Nederlandse lezer over tenminste vier goed leesbare metrische vertalingen. Die van Anton van Wilderode hanteert jambische vijfvoeters ('De hemelkoepel draaide ondertussen'), terwijl M. d'Hane-Scheltema haar jambische zevenvoeter verkiest ('De hemel wentelt ondertussen voort, de nacht verrijst'...). Piet Schrijvers gebruikt een equivalent, zij het met enige vrijheid, van de oorspronkelijke versmaat, de dactylische hexameter ('Intussen wentelt de hemel, de nacht rijst op uit de golven'...). De minder bekende vertaling van Gerard Koolschijn is in verzen met zes heffingen ('Intussen draait het heelal en uit de Oceaan schiet'...).[6]

In de examenbundels krijgen leerlingen vertaalde passages in deze vertalingen voorgeschoteld, vooral die van Piet Schrijvers. Daarmee komen zij in hun eigen taal, en dus directer, in aanraking met verzorgde metrische vormen van poëzie. Maar ik waag me aan de veronderstelling dat dit voor veel leerlingen weer het andere uiterste is: enerzijds vertalen ze zelf in bonkig proza, anderzijds lezen ze metrische vertalingen van een zo hoog niveau dat de poëtische tekst opnieuw ver van hen afstaat.

Ik wil bepleiten om leerlingen uit te dagen zélf stukjes van de vertaalde teksten in een meer poëtische vorm te gieten. En dat kan op allerlei manieren, die ook binnen het bereik van leerlingen liggen. Er zijn nog tal van mogelijkheden naast de genoemde extremen van proza of vormvaste verzen.

Voor leerlingen lijken metrische patronen, zeker de klassieke, eerder een keurslijf dat afbreuk doet aan hun inlevingsvermogen en creativiteit. Een enkeling zal het misschien leuk vinden om een soort kinderliedjesvorm in viervoetige trocheeën te hanteren ('Kijk, daar draait de hemel verder / uit de Oceaan stijgt donker...'), maar die zal vermoedelijk eerder op de lachspieren werken dan een authentiek gevoel voor poëzie geven. Waarom de metriek niet aan de kant geschoven? Je zou de passage in kwestie ook als volgt kunnen vertalen:

Hier heeft elke versregel gemiddeld twee korte regels van ongeveer gelijke lengte gekregen. Dat geeft een vertaler meer mogelijkheden tot opvallende plaatsing van woorden aan begin of einde van een regel. Het geheel oogt nu vrij harmonisch en klassiek, maar dat kan met een paar ingrepen ongedaan worden gemaakt. Je kunt bijvoorbeeld ook kiezen voor regels met sterk verschillende lengte, wat weer andere effecten mogelijk maakt:

[begin p.100]Leerlingen voelen misschien juist meer voor een stevig ritmische, rap-achtige versie, met effecten van spreektaal en flink wat Engels. Een poging daartoe:

Persoonlijk heb ik niet zo veel affiniteit met rap, dus deze versie is ongetwijfeld voor verbetering vatbaar. Als contrast geef ik een vertaling die meer naar mijn smaak is:

Juist deze grotere bondigheid brengt het eigene van de scene volgens mij beter naar buiten.

Alle gegeven varianten zou ik willen classificeren als 'vertalingen': Nederlandse teksten waarin alle elementen uit het origineel op een of andere manier zijn vertegenwoordigd. Maar wat is er eigenlijk tegen om een stap verder te gaan en de vrijheid te nemen tot bewerking? In de volgende versie heb ik de tekst steeds verder ingedikt tot wat, naar mijn gevoel, de kernelementen eruit waren. Ballast zoals lidwoorden en loze werkwoordvormen was ik al kwijt, maar nu verdwijnen bijvoorbeeld ook die onhandige namen van helden over wie verder niets wordt gezegd.

In deze bewerking heb ik heel eigen accenten kunnen leggen. Zo houd ik ervan als woorden in de verzen onverwachte, nieuwe syntactische verbanden met elkaar aangaan en er ook dubbelzinnigheden ontstaan.

Bij wijze van grap maakte ik ten slotte een ultrakorte bewerking, die me bij nader inzien goed bevalt en die ik daarom hier als laatste voorbeeld geef:

Tijdens de VCN Nazomerconferentie 2006 heb ik bovenstaande vertaalversies van de passage uit Aeneis 2 voorgelegd aan twee groepen docenten. Daarna heb ik ze uitgenodigd om zelf een van vijf door mij meegeleverde passages uit het Aeneis-pensum op een vergelijkbare of juist heel andere wijze poëtisch om te werken. Dat leverde mooie resultaten op.

De bekende passage waarin de verliefde Dido als een hert door de stad dwaalt (4,68 e.v.) werd door enkele deelnemers als volgt weergegeven:

De passage is in de laatste variant enerzijds ingedikt, anderzijds via handige woordenherhalingen en klankfiguren effectief gestructureerd en uitgebreid.

[bewgin p.103]Een ander voorbeeld-paar kies ik uit de vertalingen die werden gemaakt van de passage waarin Dido Aeneas vervloekt (4,607 e.v). De wat plechtstatige hexameters konden plaatsmaken voor direct pakkende woorden:

Zulke drastische manieren van ingrijpen in de vertaling bleken voor deelnemers in ieder geval plezierig om aan te brengen. Als ze eenmaal de durf opbrachten om het mes in de tekst te zetten en eigen accenten aan te brengen ging het doorgaans gemakkelijk verder. De grote vraag is natuurlijk of dit behalve een leuk creatief tijdverdrijf ook een inhoudelijk zinvolle activiteit is waarmee de interpretatie van de tekst is gediend.

De deelnemers aan de workshop lieten merken dat zij het gevoel hadden juist via zo'n vrije opdracht dieper tot de teksten door te kunnen dringen. De noodzaak tot herformulering in een eigen dichterlijke vorm dwong tot bezinning op het wezenlijke van de tekst en de strekking ervan. Paradoxaal genoeg heerste dit gevoel zelfs sterker bij degenen die bewerkingen of herdichtingen hadden gemaakt dan bij vertalers die kozen voor een poëtische vertaling. Hoe ruimer de omweg, des de dichter men de kern kan naderen, lijkt het.

De hier bepleite werkvorm is in elk geval simpel en flexibel toepasbaar. Men kan leerlingen stukken van hun eigen vertaling laten omwerken, of juist literaire proza-vertalingen, met het Latijn erbij of juist niet, samen of juist alleen. Ook hoeft er niet veel tijd mee te zijn gemoeid. Een opdracht tot poëtische vertaling kan als huiswerk voor een les dienen, waarbij men de resultaten in een halve les met elkaar vergelijkt en bespreekt. Denkbaar zijn uiteraard ook tal van kaders buiten de lessen, zoals een schoolwedstrijd, een gezamenlijke website van de school of sectie, of een profielwerkstuk van de vakken Latijn en Nederlands.

[begin p.104]Hoofdzaak is, lijkt me, dat leerlingen via deze werkvorm de vaak zo afstandelijke antieke gedichten op een indringende manier kunnen beleven als wat ze zijn, poëzie, en daardoor ook werkelijk eigen kunnen maken. En daar is het bij lessen antieke literatuur uiteindelijk toch om te doen.

[1] Deze bijdrage komt voort uit een workshop gehouden op de VCN zomerconferentie 2006 (29/30 september 2006) te Nunspeet, georganiseerd door VCN en de Radboud Universiteit Nijmegen.

[2] Vergelijk ook: Suzanne Adema, 'Vergilius achter de camera: de ruzie tussen Dido en Aeneas (Verg. Aen. 4. 296-396)', in: Lampas 39, 2006, 267-273.

[3] De Latijnse tekst is hier niet opgenomen. Via de examenbundel of internetbronnen zoals www.thelatinlibrary.com is die gemakkelijk toegankelijk.

[4] Vergilius, Aeneis, vertaald door M.A. Schwartz, Amsterdam 1989 (=1959).

[5] Via: http://benbijnsdorp.info/vergilius.html (geraadpleegd oktober 2006).

[6] Het werk van Publius Vergilius Maro, vertaald door Anton van Wilderode, Nijmegen/Beveren 1982; Vergilius, Het verhaal van Aeneas, vertaald door M. d'Hane-Scheltema, Amsterdam 2000; Vergilius, Aeneis, vertaald door Piet Schrijvers, Groningen 1996; Vergilius, De val van Troje, het verhaal van Aeneas, zang 2, vertaald door Gerard Koolschijn, Amsterdam 1994.