VincentHunink.nl

LUCAN, BELLUM CIVILE III

LATIN TEXT    

published in : Vincent Hunink, Lucan's Bellum Civile Book III, a commentary; (Gieben) Amsterdam 1992

Propulit ut classem velis cedentibus Auster

incumbens mediumque rates movere profundum

omnis in Ionios spectabat navita fluctus:

solus ab Hesperia non flexit lumina terra

Magnus, dum patrios portus, dum litora numquam  5

ad visus reditura suos tectumque cacumen

nubibus et dubios cernit vanescere montis.

Inde soporifero cesserunt languida somno

membra ducis; diri tum plena horroris imago

visa caput maestum per hiantes Iulia terras  10

tollere et accenso furialis stare sepulchro.

`Sedibus Elysiis campoque expulsa piorum

ad Stygias' inquit `tenebras manesque nocentes

post bellum civile trahor. Vidi ipsa tenentis

Eumenidas, quaterent quas vestris lampadas armis;  15

praeparat innumeras puppis Acherontis adusti

portitor; in multas laxantur Tartara poenas;

vix operi cunctae dextra properante sorores

sufficiunt, lassant rumpentis stamina Parcas.

coniuge me laetos duxisti, Magne, triumphos:       20

Fortuna est mutata toris, semperque potentes

detrahere in cladem fato damnata maritos

innupsit tepido paelex Cornelia busto.

Haereat illa tuis per bella, per aequora, signis,

dum non securos liceat mihi rumpere somnos   25

et nullum vestro vacuum sit tempus amori

sed teneat Caesarque dies et Iulia noctes.

Me non Lethaeae, coniunx, oblivia ripae

immemorem fecere tui, regesque silentum

permisere sequi. Veniam te bella gerente 30

in medias acies. Numquam tibi, Magne, per umbras

perque meos manes genero non esse licebit;

abscidis frustra ferro tua pignora: bellum

te faciet civile meum.' sic fata refugit

umbra per amplexus trepidi dilapsa mariti. 35

Ille, dei quamvis cladem manesque minentur,

maior in arma ruit certa cum mente malorum,

et `quid' ait `vani terremur imagine visus?

aut nihil est sensus animis a morte relictum

aut mors ipsa nihil.' titan iam pronus in undas   40

ibat et igniferi tantum demerserat orbis

quantum desse solet lunae, seu plena futura est

seu iam plena fuit: tunc obtulit hospita tellus

puppibus accessus faciles; legere rudentes

et posito remis petierunt litora malo.   45

Caesar, ut emissas venti rapuere carinas,

absconditque fretum classes, et litore solus

dux stetit Hesperio, non illum gloria pulsi

laetificat Magni: queritur, quod tuta per aequor

terga ferant hostes. Neque enim iam sufficit ulla    50

praecipiti fortuna viro, nec vincere tanti,

ut bellum differret, erat. Tum pectore curas

expulit armorum pacique intentus agebat

quoque modo vanos populi conciret amores,

gnarus et irarum causas et summa favoris 55

annona momenta trahi. Namque asserit urbis

sola fames, emiturque metus, cum segne potentes

vulgus alunt: nescit plebes ieiuna timere.

Curio Sicanias transcendere iussus in urbes,

qua mare tellurem subitis aut obruit undis   60

aut scidit, et medias fecit sibi litora terras:

vis illic ingens pelagi, semperque laborant

aequora, ne rupti repetant confinia montes.

Bellaque Sardoas etiam sparguntur in oras.

utraque frugiferis est insula nobilis arvis,  65

nec prius Hesperiam longinquis messibus ullae

nec Romana magis complerunt horrea terrae.

Ubere vix glaebae superat, cessantibus Austris

cum medium nubes Borea cogente sub axem

effusis magnum Libye tulit imbribus annum.  70

Haec ubi sunt provisa duci, tunc agmina victor

non armata trahens sed pacis habentia vultum

tecta petit patriae. Pro, si remeasset in urbem,

Gallorum tantum populis Arctoque subacta,

quam seriem rerum longa praemittere pompa,        75

quas potuit belli facies! ut vincula Rheno

Oceanoque daret, celsos et Gallia currus

nobilis ut flavis sequeretur mixta Britannis.

Perdidit o qualem vincendo plura triumphum!

non illum laetis vadentem coetibus urbes   80

sed tacitae videre metu, nec constitit usquam

obvia turba duci. Gaudet tamen esse timori

tam magno populis et se non mallet amari.

Iamque et praecipitis superaverat Anxuris arces,

et qua Pomptinas via dividit uda paludes,        85

qua sublime nemus, Scythicae qua regna Dianae,

quaque iter est Latiis ad summam fascibus Albam;

excelsa de rupe procul iam conspicit urbem

Arctoi toto non visam tempore belli

miratusque suae sic fatur moenia Romae:  90

`Tene, deum sedes, non ullo Marte coacti

deseruere viri? pro qua pugnabitur urbe?

di melius, quod non Latias Eous in oras

nunc furor incubuit nec iuncto Sarmata velox

Pannonio Dacisque Getes admixtus: habenti 95

tam pavidum tibi, Roma, ducem Fortuna pepercit

quod bellum civile fuit.'

                Sic fatur et urbem

attonitam terrore subit. Namque ignibus atris

creditur, ut captae, rapturus moenia Romae

sparsurusque deos. Fuit haec mensura timoris:       100

velle putant quodcumque potest. Non omina fausta,

non fictas laeto voces simulare tumultu,

vix odisse vacat. Phoebea Palatia complet

turba patrum nullo cogendi iure senatus

e latebris educta suis; non consule sacrae 105

fulserunt sedes, non, proxima lege potestas,

praetor adest, vacuaeque loco cessere curules.

Omnia Caesar erat; privatae curia vocis

testis adest. Sedere patres censere parati,

si regnum, si templa sibi iugulumque senatus       110

exiliumque petat. Melius, quod plura iubere

erubuit quam Roma pati.

                Tamen exit in iram,

viribus an possint obsistere iura, per unum

Libertas experta virum; pugnaxque Metellus,

ut videt ingenti Saturnia templa revelli       115

mole, rapit gressus et Caesaris agmina rumpens

ante fores nondum reseratae constitit aedis

(usque adeo solus ferrum mortemque timere

auri nescit amor; pereunt discrimine nullo

amissae leges sed, pars vilissima rerum, 120

certamen movistis, opes), prohibensque rapina

victorem clara testatur voce tribunus:

`Non nisi per nostrum vobis percussa patebunt

templa latus, nullasque feres nisi sanguine sacro

sparsas, raptor, opes. Certe violata potestas       125

invenit ista deos; Crassumque in bella secutae

saeva tribuniciae voverunt proelia dirae.

Detege iam ferrum; neque enim tibi turba verenda est

spectatrix scelerum: deserta stamus in urbe.

non feret e nostro sceleratus praemia miles: 130

sunt quos prosternas populi, quae moenia dones.

Pacis ad exhaustae spolium non cogit egestas:

bellum, Caesar, habes.' his magnam victor in iram

vocibus accensus: `vanam spem mortis honestae

concipis: haud' inquit `iugulo se polluet isto   135

nostra, Metelle, manus; dignum te Caesaris ira

nullus honor faciet. Te vindice tuta relicta est

Libertas? non usque adeo permiscuit imis

longus summa dies ut non, si voce Metelli

servantur leges, malint a Caesare tolli.'       140

dixerat, et nondum foribus cedente tribuno

acrior ira subit: saevos circumspicit enses

oblitus simulare togam; tum Cotta Metellum

compulit audaci nimium desistere coepto.

`libertas' inquit `populi, quem regna coercent,       145

libertate perit; cuius servaveris umbram,

si quidquid iubeare velis. Tot rebus iniquis

paruimus victi; venia est haec sola pudoris

degenerisque metus, nil iam potuisse negari.

ocius avertat diri mala semina belli. 150

damna movent populos si quos sua iura tuentur:

non sibi sed domino gravis est quae servit egestas.'

Protinus abducto patuerunt templa Metello.

Tunc rupes Tarpeia sonat magnoque reclusas

testatur stridore fores; tum conditus imo    155

eruitur templo multis non tactus ab annis

Romani census populi, quem Punica bella,

quem dederat Perses, quem victi praeda Philippi,

quod tibi, Roma, fuga Gallus trepidante reliquit,

quo te Fabricius regi non vendidit auro,  160

quidquid parcorum mores servastis avorum,

quod dites Asiae populi misere tributum

victorique dedit Minoia Creta Metello,

quod Cato longinqua vexit super aequora Cypro.

tunc Orientis opes captorumque ultima regum  165

quae Pompeianis praelata est gaza triumphis

egeritur; tristi spoliantur templa rapina,

pauperiorque fuit tum primum Caesare Roma.

Interea totum Magni fortuna per orbem

secum casuras in proelia moverat urbes. 170

proxima vicino vires dat Graecia bello.

Phocaicas Amphissa manus scopulosaque Cirrha

Parnasosque iugo misit desertus utroque.

Boeoti coiere duces, quos impiger ambit

fatidica Cephisos aqua Cadmeaque Dirce, 175

Pisaeaeque manus populisque per aequora mittens

Sicaniis Alpheos aquas. Tum Maenala liquit

Arcas et Herculeam miles Trachinius Oeten.

Thesproti Dryopesque ruunt, quercusque silentis

Chaonio veteres liquerunt vertice Selloe.       180

exhausit totas quamvis dilectus Athenas,

exiguae Phoebea tenent navalia puppes,

tresque petunt veram credi Salamina carinae.

Iam dilecta Iovi centenis venit in arma

Creta vetus populis Cnososque agitare pharetras       185

docta nec Eois peior Gortyna sagittis;

tum qui Dardaniam tenet Oricon et vagus altis

dispersus silvis Athaman et nomine prisco

Encheliae versi testantes funera Cadmi,

Colchis et Hadriaca spumans Apsyrtos in unda;       190

Penei qui rura colunt, quorumque labore

Thessalus Haemoniam vomer proscindit Iolcon.

Inde lacessitum primo mare, cum rudis Argo

miscuit ignotas temerato litore gentes

primaque cum ventis pelagique furentibus undis       195

composuit mortale genus, fatisque per illam

accessit mors una ratem. Tum linquitur Haemus

Thracius et populum Pholoe mentita biformem.

Deseritur Strymon tepido committere Nilo

Bistonias consuetus aves et barbara Cone,  200

Sarmaticas ubi perdit aquas sparsamque profundo

multifidi Peucen unum caput alluit Histri,

Mysiaque et gelido tellus perfusa Caico

Idalis et nimium glaebis exilis Arisbe,

quique colunt Pitanen, et quae tua munera, Pallas,       205

lugent damnatae Phoebo victore Celaenae,

qua celer et rectis descendens Marsya ripis

errantem Maeandron adit mixtusque refertur,

passaque ab auriferis tellus exire metallis

Pactolon, qua culta secat non vilior Hermus.       210

Iliacae quoque signa manus perituraque castra

ominibus petiere suis, nec fabula Troiae

continuit Phrygiique ferens se Caesar Iuli.

Accedunt Syriae populi ; desertus Orontes

et felix, sic fama, Ninos, ventosa Damascos       215

Gazaque et arbusto palmarum dives Idume

et Tyros instabilis pretiosaque murice Sidon.

Has ad bella rates non flexo limite ponti

certior haud ullis duxit Cynosura carinis.

( Phoenices primi, famae si creditur, ausi   220

mansuram rudibus vocem signare figuris:

nondum flumineas Memphis contexere biblos

noverat, et saxis tantum volucresque feraeque

sculptaque servabant magicas animalia linguas.)

deseritur Taurique nemus Perseaque Tarsos 225

Coryciumque patens exesis rupibus antrum;

Mallos et extremae resonant navalibus Aegae,

itque Cilix iusta iam non pirata carina.

Movit et Eoos bellorum fama recessus,

qua colitur Ganges, toto qui solus in orbe   230

ostia nascenti contraria solvere Phoebo

audet et adversum fluctus impellit in Eurum,

hic ubi Pellaeus post Tethyos aequora ductor

constitit et magno vinci se fassus ab orbe est;

quaque ferens rapidum diviso gurgite fontem 235

vastis Indus aquis mixtum non sentit Hydaspen;

quique bibunt tenera dulcis ab harundine sucos,

et qui tinguentes croceo medicamine crinem

fluxa coloratis astringunt carbasa gemmis,

quique suas struxere pyras vivique calentis       240

conscendere rogos. Pro, quanta est gloria genti

iniecisse manum fatis vitaque repletos

quod superest donasse deis! venere feroces

Cappadoces, duri populus non cultor Amani,

Armeniusque tenens volventem saxa Niphaten.       245

aethera tangentis silvas liquere Choatrae.

Ignotum vobis, Arabes, venistis in orbem

umbras mirati nemorum non ire sinistras.

Tum furor extremos movit Romanus Orestas

Carmanosque duces, quorum iam flexus in Austrum       250

aether non totam mergi tamen aspicit Arcton

lucet et exigua velox ibi nocte Bootes,

Aethiopumque solum, quod non premeretur ab ulla

signiferi regione poli, nisi poplite lapso

ultima curvati procederet ungula Tauri, 255

quaque caput rapido tollit cum Tigride magnus

Euphrates, quos non diversis fontibus edit

Persis, et incertum, tellus si misceat amnes,

quod potius sit nomen aquis. Sed sparsus in agros

fertilis Euphrates Phariae vice fungitur undae; 260

at Tigrim subito tellus absorbet hiatu

occultosque tegit cursus rursusque renatum

fonte novo flumen pelagi non abnegat undis.

Inter Caesareas acies diversaque signa

pugnaces dubium Parthi tenuere favorem       265

contenti fecisse duos. Tinxere sagittas

errantes Scythiae populi, quos gurgite Bactros

includit gelido vastisque Hyrcania silvis;

hinc Lacedaemonii, moto gens aspera freno,

Heniochi saevisque affinis Sarmata Moschis;       270

Colchorum qua rura secat ditissima Phasis,

qua Croeso fatalis Halys, qua vertice lapsus

Riphaeo Tanais diversi nomina mundi

imposuit ripis Asiaeque et terminus idem

Europae, mediae dirimens confinia terrae,       275

nunc hunc, nunc illum, qua flectitur, ampliat orbem;

quaque, fretum torrens, Maeotidos egerit undas

Pontus, et Herculeis aufertur gloria metis,

Oceanumque negant solas admittere Gadis;

hinc Essedoniae gentes auroque ligatas       280

substringens Arimaspe comas; hinc fortis Arius

longaque Sarmatici solvens ieiunia belli

Massagetes, quo fugit, equo volucresque Geloni.

Non, cum Memnoniis deducens agmina regnis

Cyrus et effusis numerato milite telis  285

descendit Perses, fraternique ultor amoris

aequora cum tantis percussit classibus, unum

tot reges habuere ducem, coiere nec umquam

tam variae cultu gentes, tam dissona vulgi

ora. Tot immensae comites missura ruinae 290

excivit populos et dignas funere Magni

exequias Fortuna dedit. Non corniger Hammon

mittere Marmaricas cessavit in arma catervas,

quidquid ab occiduis Libye patet arida Mauris

usque Paraetonias Eoa ad litora Syrtis.       295

acciperet felix ne non semel omnia Caesar,

vincendum pariter Pharsalia praestitit orbem.

Ille ubi deseruit trepidantis moenia Romae

agmine nubiferam rapto super evolat Alpem;

cumque alii famae populi terrore paverent       300

Phocais in dubiis ausa est servare iuventus

non Graia levitate fidem signataque iura,

et causas, non fata, sequi. Tamen ante furorem

indomitum duramque viri deflectere mentem

pacifico sermone parant hostemque propinquum      305

orant Cecropiae praelata fronde Minervae:

`semper in externis populo communia vestro

Massiliam bellis testatur fata tulisse

comprensa est Latiis quaecumque annalibus aetas.

et nunc, ignoto si quos petis orbe triumphos,      310

accipe devotas externa in proelia dextras.

At, si funestas acies, si dira paratis

proelia discordes, lacrimas civilibus armis

secretumque damus. Tractentur vulnera nulla

sacra manu. Si caelicolis furor arma dedisset       315

aut si terrigenae temptarent astra gigantes,

non tamen auderet pietas humana vel armis

vel votis prodesse Iovi, sortisque deorum

ignarum mortale genus per fulmina tantum

sciret adhuc caelo solum regnare Tonantem.       320

adde quod innumerae concurrunt undique gentes,

nec sic horret iners scelerum contagia mundus

ut gladiis egeant civilia bella coactis.

Sit mens ista quidem cunctis, ut vestra recusent

fata, nec haec alius committat proelia miles. 325

cui non conspecto languebit dextra parente

telaque diversi prohibebunt spargere fratres?

finis adest rerum, si non committitis ullis

arma, quibus fas est. Nobis haec summa precandi:

terribilis aquilas infestaque signa relinquas       330

urbe procul nostrisque velis te credere muris

excludique sinas admisso Caesare bellum.

Sit locus exceptus sceleri, Magnoque tibique

tutus, ut, invictae fatum si consulat urbi,

foedera si placeant, sit quo veniatis inermes.       335

vel, cum tanta vocent discrimina Martis Hiberi,

quid rapidum deflectis iter? non pondera rerum

nec momenta sumus, numquam felicibus armis

usa manus, patriae primis a sedibus exul,

et post translatas exustae Phocidos arces  340

moenibus exiguis alieno in litore tuti,

illustrat quos sola fides. Si claudere muros

obsidione paras et vi perfringere portas,

excepisse faces tectis et tela parati,

undarum raptos aversis fontibus haustus       345

quaerere et effossam sitientes lambere terram

et, desit si larga Ceres, tunc horrida cerni

foedaque contingi maculato attingere morsu.

Nec pavet hic populus pro libertate subire

obsessum Poeno gessit quae Marte Saguntum.       350

pectoribus rapti matrum frustraque trahentes

ubera sicca fame medios mittentur in ignis,

uxor et a caro poscet sibi fata marito,

vulnera miscebunt fratres bellumque coacti

hoc potius civile gerent.' sic Graia iuventus       355

finierat, cum turbato iam prodita vultu

ira ducis tandem testata est voce dolorem:

`vana movet Graios nostri fiducia cursus:

quamvis Hesperium mundi properemus ad axem

Massiliam delere vacat. Gaudete, cohortes:       360

obvia praebentur fatorum munere bella.

Ventus ut amittit vires, nisi robore densae

occurrunt silvae, spatio diffusus inani,

utque perit magnus nullis obstantibus ignis,

sic hostes mihi desse nocet, damnumque putamus       365

armorum, nisi qui vinci potuere rebellant.

Sed, si solus eam dimissis degener armis,

tunc mihi tecta patent. Iam non excludere tantum,

inclusisse volunt. At enim contagia belli

dira fugant. Dabitis poenas pro pace petita,       370

et nihil esse meo discetis tutius aevo

quam duce me bellum.'

            Sic postquam fatus, ad urbem

haud trepidam convertit iter; tunc moenia clausa

conspicit et densa iuvenum vallata corona.

haud procul a muris tumulus surgentis in altum       375

telluris parvum diffuso vertice campum

explicat : haec patiens longo munimine cingi

visa duci rupes tutisque aptissima castris.

Proxima pars urbis celsam consurgit in arcem

par tumulo, mediisque sedent convallibus arva.       380

tunc res immenso placuit statura labore,

aggere diversos vasto committere colles.

Sed prius, ut totam, qua terra cingitur, urbem

clauderet, a summis perduxit ad aequora castris

longum Caesar opus, fontesque et pabula campi  385

amplexus fossa densas tollentia pinnas

caespitibus crudaque extruxit bracchia terra.

Iam satis hoc Graiae memorandum contigit urbi

aeternumque decus, quod non impulsa nec ipso

strata metu tenuit flagrantis in omnia belli  390

praecipitem cursum, raptisque a Caesare cunctis

vincitur una mora. Quantum est quod fata tenentur

quodque virum toti properans imponere mundo

hos perdit Fortuna dies! tunc omnia late

procumbunt nemora et spoliantur robore silvae,       395

ut, cum terra levis mediam virgultaque molem

suspendant, structa laterum compage ligatam

artet humum, pressus ne cedat turribus agger.

Lucus erat longo numquam violatus ab aevo

obscurum cingens conexis aera ramis  400

et gelidas alte summotis solibus umbras.

Hunc non ruricolae Panes nemorumque potentes

Silvani Nymphaeque tenent, sed barbara ritu

sacra deum; structae diris altaribus arae

omnisque humanis lustrata cruoribus arbor. 405

si qua fidem meruit superos mirata vetustas,

illis et volucres metuunt insistere ramis

et lustris recubare ferae; nec ventus in illas

incubuit silvas excussaque nubibus atris

fulgura: non ulli frondem praebentibus aurae       410

arboribus suus horror inest. Tum plurima nigris

fontibus unda cadit, simulacraque maesta deorum

arte carent caesisque extant informia truncis.

Ipse situs putrique facit iam robore pallor

attonitos; non vulgatis sacrata figuris       415

numina sic metuunt: tantum terroribus addit,

quos timeant, non nosse, deos. Iam fama ferebat

saepe cavas motu terrae mugire cavernas,

et procumbentis iterum consurgere taxos,

et non ardentis fulgere incendia silvae,       420

roboraque amplexos circum fluxisse dracones.

Non illum cultu populi propiore frequentant

sed cessere deis. Medio cum Phoebus in axe est

aut caelum nox atra tenet, pavet ipse sacerdos

accessus dominumque timet deprendere luci.       425

hanc iubet immisso silvam procumbere ferro;

nam vicina operi belloque intacta priore

inter nudatos stabat densissima montis.

Sed fortes tremuere manus, motique verenda

maiestate loci, si robora sacra ferirent,       430

in sua credebant redituras membra securis.

Implicitas magno Caesar torpore cohortes

ut vidit, primus raptam librare bipennem

ausus et aeriam ferro proscindere quercum

effatur merso violata in robora ferro: 435

`iam ne quis vestrum dubitet subvertere silvam,

credite me fecisse nefas.' tum paruit omnis

imperiis non sublato secura pavore

turba, sed expensa superorum et Caesaris ira.

procumbunt orni, nodosa impellitur ilex,       440

silvaque Dodones et fluctibus aptior alnus

et non plebeios luctus testata cupressus

tum primum posuere comas et fronde carentes

admisere diem, propulsaque robore denso

sustinuit se silva cadens. Gemuere videntes       445

Gallorum populi, muris sed clausa iuventus

exultat; quis enim laesos impune putaret

esse deos? servat multos fortuna nocentes

et tantum miseris irasci numina possunt.

utque satis caesi nemoris, quaesita per agros       450

plaustra ferunt, curvoque soli cessantis aratro

agricolae raptis annum flevere iuvencis.

Dux tamen impatiens haesuri ad moenia Martis

versus ad Hispanas acies extremaque mundi

iussit bella geri. Stellatis axibus agger  455

erigitur geminasque aequantis moenia turris

accipit; hae nullo fixerunt robore terram

sed per iter longum causa repsere latenti.

Cum tantum nutaret onus, telluris inanes

concussisse sinus quaerentem erumpere ventum 460

credidit et muros mirata est stare iuventus.

Illinc tela cadunt excelsas urbis in arces.

Sed maior Graio Romana in corpora ferro

vis inerat. Neque enim solis excussa lacertis

lancea, sed tenso ballistae turbine rapta, 465

haud unum contenta latus transire quiescit,

sed pandens perque arma viam perque ossa relicta

morte fugit: superest telo post vulnera cursus.

At saxum quotiens ingenti verberis actu

excutitur, qualis rupes, quam vertice montis 470

abscidit impulsu ventorum adiuta vetustas,

frangit cuncta ruens, nec tantum corpora pressa

exanimat, totos cum sanguine dissipat artus.

Ut tamen hostiles densa testudine muros

tecta subit virtus, armisque innexa priores       475

arma ferunt, galeamque extensus protegit umbo,

quae prius ex longo nocuerunt missa recessu

iam post terga cadunt. Nec Grais flectere iactum

aut facilis labor est longinqua ad tela parati

tormenti mutare modum; sed pondere solo   480

contenti nudis evolvunt saxa lacertis.

Dum fuit armorum series, ut grandine tecta

innocua percussa sonant, sic omnia tela

respuit; at postquam virtus incerta virorum

perpetuam rupit defesso milite cratem,       485

singula continuis cesserunt ictibus arma.

Tunc adoperta levi procedit vinea terra,

sub cuius pluteis et tecta fronte latentes

moliri nunc ima parant et vertere ferro

moenia; nunc aries suspenso fortior ictu   490

incussus densi compagem solvere muri

temptat et impositis unum subducere saxis.

Sed super et flammis et magnae fragmine molis

et sudibus crebris et adusti roboris ictu

percussae cedunt crates, frustraque labore       495

exhausto fessus repetit tentoria miles.

Summa fuit Grais, starent ut moenia, voti:

ultro acies inferre parant armisque coruscas

nocturni texere faces, audaxque iuventus

erupit. Non hasta viris, non letifer arcus, 500

telum flamma fuit, rapiensque incendia ventus

per Romana tulit celeri munimina cursu.

Nec, quamvis viridi luctetur robore, lentas

ignis agit vires, taeda sed raptus ab omni

consequitur nigri spatiosa volumina fumi,  505

nec solum silvas sed saxa ingentia solvit,

et crudae putri fluxerunt pulvere cautes.

Procubuit maiorque iacens apparuit agger.

Spes victis telluris abit, placuitque profundo

fortunam temptare maris. Non robore picto  510

ornatas decuit fulgens tutela carinas,

sed rudis et qualis procumbit montibus arbor

conseritur, stabilis navalibus area bellis.

Et iam turrigeram Bruti comitata carinam

venerat in fluctus Rhodani cum gurgite classis       515

Stoechados arva tenens. Nec non et Graia iuventus

omne suum fatis voluit committere robur

grandaevosque senes mixtis armavit ephebis.

Accepit non sola viros, quae stabat in undis,

classis: et emeritas repetunt navalibus alnos. 520

ut matutinos spargens super aequora Phoebus

fregit aquis radios et liber nubibus aether

et posito Borea pacemque tenentibus Austris

servatum bello iacuit mare, movit ab omni

quisque suam statione ratem, paribusque lacertis       525

Caesaris hinc puppes, hinc Graio remige classis

tollitur: impulsae tonsis tremuere carinae

crebraque sublimes convellunt verbera puppes.

Cornua Romanae classis validaeque triremes

quasque quater surgens extructi remigis ordo   530

commovet et plures quae mergunt aequore pinus

multiplices cinxere rates. Hoc robur aperto

oppositum pelago: lunata classe recedunt

ordine contentae gemino crevisse Liburnae.

celsior at cunctis Bruti praetoria puppis 535

verberibus senis agitur molemque profundo

invehit et summis longe petit aequora remis.

Ut tantum medii fuerat maris, utraque classis

quod semel excussis posset transcurrere tonsis,

innumerae vasto miscentur in aethere voces, 540

remorumque sonus premitur clamore, nec ullae

audiri potuere tubae. Tum caerula verrunt

atque in transtra cadunt et remis pectora pulsant.

Ut primum rostris crepuerunt obvia rostra,

in puppem rediere rates, emissaque tela   545

aera texerunt vacuumque cadentia pontum.

Et iam diductis extendunt cornua proris

diversaeque rates laxata classe receptae.

Ut, quotiens aestus Zephyris Eurisque repugnat,

huc abeunt fluctus, illo mare, sic, ubi puppes 550

sulcato varios duxerunt gurgite tractus,

quod tulit illa ratis remis, haec rettulit aequor.

Sed Grais habiles pugnamque lacessere pinus

et temptare fugam nec longo frangere gyro

cursum nec tarde flectenti cedere clavo; 555

at Romana ratis stabilem praebere carinam

certior et terrae similem bellantibus usum.

Tunc in signifera residenti puppe magistro

Brutus ait: `Paterisne acies errare profundo

artibus et certas pelagi? iam consere bellum,       560

Phocaicis medias rostris oppone carinas.'

paruit, obliquas et praebuit hostibus alnos.

Tum quaecumque ratis temptavit robora Bruti

ictu victa suo percussae capta cohaesit;

ast alias manicaeque ligant teretesque catenae,       565

seque tenent remis: tecto stetit aequore bellum.

Iam non excussis torquentur tela lacertis

nec longinqua cadunt iaculato vulnera ferro,

miscenturque manus. Navali plurima bello

ensis agit. Stat quisque suae de robore puppis 570

pronus in adversos ictus, nullique perempti

in ratibus cecidere suis. Cruor altus in unda

spumat, et obducti concreto sanguine fluctus.

Et, quas immissi traxerunt vincula ferri,

has prohibent iungi conferta cadavera puppis.       575

semianimes alii vastum subiere profundum

hauseruntque suo permixtum sanguine pontum;

hi luctantem animam lenta cum morte trahentes

fractarum subita ratium periere ruina.

irrita tela suas peragunt in gurgite caedes,       580

et quodcumque cadit frustrato pondere ferrum

exceptum mediis invenit vulnus in undis.

Phocaicis Romana ratis vallata carinis

robore diducto dextrum laevumque tuetur

aequo Marte latus; cuius dum pugnat ab alta   585

puppe Catus Graiumque audax aplustre retentat,

terga simul pariter missis et pectora telis

transigitur; medio concurrit corpore ferrum,

et stetit incertus, flueret quo vulnere, sanguis,

donec utrasque simul largus cruor expulit hastas 590

divisitque animam sparsitque in vulnera letum.

Derigit huc puppem miseri quoque dextra Telonis,

qua nullam melius pelago turbante carinae

audivere manum, nec lux est notior ulli

crastina, seu Phoebum videat seu cornua lunae, 595

semper venturis componere carbasa ventis.

Hic Latiae rostro compagem ruperat alni,

pila sed in medium venere trementia pectus

avertitque ratem morientis dextra magistri.

dum cupit in sociam Gyareus erepere puppem,       600

excipit immissum suspensa per ilia ferrum

affixusque rati telo retinente pependit.

Stant gemini fratres, fecundae gloria matris,

quos eadem variis genuerunt viscera fatis:

discrevit mors saeva viros, unumque relictum       605

agnorunt miseri sublato errore parentes,

aeternis causam lacrimis; tenet ille dolorem

semper et amissum fratrem lugentibus offert.

Quorum alter mixtis obliquo pectine remis

ausus Romanae Graia de puppe carinae       610

iniectare manum; sed eam gravis insuper ictus

amputat; illa tamen nisu, quo prenderat, haesit

deriguitque tenens strictis immortua nervis.

Crevit in adversis virtus: plus nobilis irae

truncus habet fortique instaurat proelia laeva  615

rapturusque suam procumbit in aequora dextram.

Haec quoque cum toto manus est abscisa lacerto.

Iam clipeo telisque carens, non conditus ima

puppe sed expositus fraternaque pectore nudo

arma tegens, crebra confixus cuspide perstat       620

telaque multorum leto casura suorum

emerita iam morte tenet. Tum vulnere multo

effugientem animam lassos collegit in artus

membraque contendit toto, quicumque manebat,

sanguine et hostilem defectis robore nervis 625

insiluit solo nociturus pondere puppem.

Strage virum cumulata ratis multoque cruore

plena per obliquum crebros latus accipit ictus

et, postquam ruptis pelagus compagibus hausit,

ad summos repleta foros descendit in undas       630

vicinum involvens contorto vertice pontum.

Aequora discedunt mersa diducta carina

inque locum puppis cecidit mare. Multaque ponto

praebuit ille dies varii miracula fati.

Ferrea dum puppi rapidos manus inserit uncos, 635

affixit Lycidan. Mersus foret ille profundo,

sed prohibent socii suspensaque crura retentant.

Scinditur avulsus, nec, sicut vulnere, sanguis

emicuit; lentus ruptis cadit undique venis,

discursusque animae diversa in membra meantis       640

interceptus aquis. Nullius vita perempti

est tanta dimissa via. Pars ultima trunci

tradidit in letum vacuos vitalibus artus;

at tumidus qua pulmo iacet, qua viscera fervent,

haeserunt ibi fata diu, luctataque multum       645

hac cum parte viri vix omnia membra tulerunt.

Dum nimium pugnax unius turba carinae

incumbit prono lateri vacuamque relinquit,

qua caret hoste, ratem, congesto pondere puppis

versa cava texit pelagus nautasque carina,       650

bracchia nec licuit vasto iactare profundo

sed clauso periere mari. Tunc unica diri

conspecta est leti facies, cum forte natantem

diversae rostris iuvenem fixere carinae.

discessit medium tam vastos pectus ad ictus, 655

nec prohibere valent obtritis ossibus artus

quo minus aera sonent; eliso ventre per ora

eiectat saniem permixtus viscere sanguis.

Postquam inhibent remis puppes ac rostra reducunt,

deiectum in pelagus perfosso pectore corpus 660

vulneribus transmisit aquas. Pars maxima turbae

naufraga iactatis morti obluctata lacertis

puppis ad auxilium sociae concurrit; at illis,

robora cum vetitis prensarent altius ulnis

nutaretque ratis populo peritura recepto,       665

impia turba super medios ferit ense lacertos.

Bracchia linquentes Graia pendentia puppe

a manibus cecidere suis: non amplius undae

sustinuere graves in summo gurgite truncos.

Iamque omni fusis nudato milite telis 670

invenit arma furor: remum contorsit in hostem

alter, at hi totum validis aplustre lacertis

avulsasque rotant excusso remige sedes.

In pugnam fregere rates. Sidentia pessum

corpora caesa tenent spoliantque cadavera ferro. 675

multi inopes teli iaculum letale revulsum

vulneribus traxere suis et viscera laeva

oppressere manu, validos dum praebeat ictus

sanguis et, hostilem cum torserit, exeat, hastam.

      Nulla tamen plures hoc edidit aequore clades 680

quam pelago diversa lues. Nam pinguibus ignis

affixus taedis et tecto sulpure vivax

spargitur; at faciles praebere alimenta carinae

nunc pice, nunc liquida rapuere incendia cera.

nec flammas superant undae, sparsisque per aequor 685

iam ratibus fragmenta ferus sibi vindicat ignis.

Hic recipit fluctus, extinguat ut aequore flammas,

hi, ne mergantur, tabulis ardentibus haerent.

Mille modos inter leti mors una timori est

qua coepere mori. Nec cessat naufraga virtus:       690

tela legunt deiecta mari ratibusque ministrant

incertasque manus ictu languente per undas

exercent; nunc, rara datur si copia ferri,

utuntur pelago: saevus complectitur hostem

hostis, et implicitis gaudent subsidere membris       695

mergentesque mori.

                Pugna fuit unus in illa

eximius Phoceus animam servare sub undis

scrutarique fretum, si quid mersisset harenis,

et nimis affixos unci convellere morsus,

adductum quotiens non senserat anchora funem. 700

hic, ubi comprensum penitus deduxerat hostem,

victor et incolumis summas remeabat in undas;

sed, se per vacuos credit dum surgere fluctus,

puppibus occurrit tandemque sub aequore mansit.

hi super hostiles iecerunt bracchia remos  705

et ratium tenuere fugam. Non perdere letum

maxima cura fuit: multus sua vulnera puppi

affixit moriens et rostris abstulit ictus.

Stantem sublimi Tyrrhenum culmine prorae

Lygdamus excussa Balearis tortor habenae       710

glande petens solido fregit cava tempora plumbo.

Sedibus expulsi, postquam cruor omnia rupit

vincula, procurrunt oculi; stat lumine rapto

attonitus mortisque illas putat esse tenebras.

at postquam membris sensit constare vigorem       715

`vos', ait `o socii, sicut tormenta soletis,

me quoque mittendis rectum componite telis.

Egere quod superest animae, Tyrrhene, per omnis

bellorum casus. Ingentem militis usum

hoc habet ex magna defunctum parte cadaver:       720

viventis feriere loco.'  sic fatus in hostem

caeca tela manu sed non tamen irrita mittit.

Excipit haec iuvenis generosi sanguinis Argus,

qua iam non medius descendit in ilia venter,

adiuvitque suo procumbens pondere ferrum.       725

stabat diversa victae iam parte carinae

infelix Argi genitor, non ille iuventae

tempore Phocaicis ulli cessurus in armis:

victum aevo robur cecidit, fessusque senecta

exemplum, non miles erat; qui funere viso   730

saepe cadens longae senior per transtra carinae

pervenit ad puppim spirantisque invenit artus.

Non lacrimae cecidere genis, non pectora tundit,

distentis toto riguit sed corpore palmis.

nox subit atque oculos vastae obduxere tenebrae,       735

et miserum cernens agnoscere desinit Argum.

Ille caput labens et iam languentia colla

viso patre levat; vox faucis nulla solutas

prosequitur, tacito tantum petit oscula vultu

invitatque patris claudenda ad lumina dextram.       740

ut torpore senex caruit viresque cruentus

coepit habere dolor, `non perdam tempora' dixit

`a saevis permissa deis, iugulumque senilem

confodiam. Veniam misero concede parenti,

Arge, quod amplexus, extrema quod oscula fugi.  745

nondum destituit calidus tua volnera sanguis,

semianimisque iaces et adhuc potes esse superstes.'

sic fatus, quamvis capulum per viscera missi

polluerit gladii, tamen alta sub aequora tendit

praecipiti saltu: letum praecedere nati 750

festinantem animam morti non credidit uni.

Inclinant iam fata ducum, nec iam amplius anceps

belli casus erat. Graiae pars maxima classis

mergitur, ast aliae mutato remige puppes

victores vexere suos; navalia paucae 755

praecipiti tenuere fuga. Quis in urbe parentum

fletus erat, quanti matrum per litora planctus!

coniunx saepe sui confusis vultibus unda

credidit ora viri Romanum amplexa cadaver,

accensisque rogis miseri de corpore trunco 760

certavere patres. At Brutus in aequore victor

primus Caesareis pelagi decus addidit armis.

latest changes here: 30-07-2012 16:01