Is oud worden iets ellendigs? Een periode van gestage neergang, die alleen ongemakken met zich meebrengt? Wat is een zinvolle tijdsbesteding als je op hoge leeftijd komt?

Het zijn universele vragen, waarover schrijvers zich al in de oudheid hebben uitgesproken. De bekendste van hen is Marcus Tullius Cicero (106-43 v.Chr.). In een van zijn beroemde filosofische dialogen laat hij zien dat ouderdom veel goede kanten heeft. Er hoeft van alles niet meer, er is tijd voor rust en mooie dingen, het is de leeftijd voor wijsheid.

Dit positieve beeld van ouderdom wordt in de mond gelegd van de roemruchte politicus Cato de Oudere. Maar het zegt vooral iets over Cicero zelf. Hij schreef het boek op het eind van zijn leven, toen hij zich oud en ellendig voelde en hij politiek gezien buitenspel stond. De kunst van het oud worden is bedoeld als troost. Vooral voor Cicero zelf, maar ook voor zijn vele lezers.

Het boek is vertaald en uitgebracht ter gelegenheid van de boekenweek 2008. Die stond in het teken van 'ouderdom'. Gelukkig blijkt Cicero's tekst ook nu nog een bredere geldigheid te bezitten: de vertaling is in september 2008 herdrukt.

dit boek als e-book

PRESENTATIE

Het boek is gepresenteerd op 5 maart 2008 in het Allard Pierson Museum te Amsterdam, samen met het essay van Dick Sipsma ('Van oude mensen, de dingen die gaan komen') in het kader van de reeks Dialoog op de Turfmarkt, georganiseerd door de Athenaeum-boekhandel, uitgeverij Athenaeum en het Allard Pierson Museum. De presentatie vond plaats vlak voor het begin van de Boekenweek 2008, dit jaar in het thema 'Ouderdom'.

TEKST

(Cato aan het woord over een verwijt aan de oude dag)

'De ouderdom brengt ons af van onze activiteiten.' Van welke? Activiteiten die horen bij jeugd en kracht? Zijn er soms geen activiteiten van oude mensen, dingen die men doet op geesteskracht, hoe zwak het lichaam ook moge zijn? Was het dan niets wat Quintus Maximus deed, niets wat Lucius Paulus deed, jouw vader, de schoonvader van die geweldige kerel: mijn zoon? En die andere oude heren, de Fabricii, de Curii, de Coruncanii, toen die de staat met hun raad en gezag verdedigden, deden zij dan niets?

Toen Appius Claudius oud werd kwam daar nog bij dat hij blind was. Maar toen de stemming in de senaat omsloeg en men een vredespact met Pyrrhus wilde sluiten, was hij het die niet aarzelde en de uitspraak deed die Ennius in verzen heeft vervat:  

waar zijn uw zinnen, die toch altijd rechtop stonden,

tot voor kort, in waanzin <...> weggewend?

en zo gaat dat op ernstige toon verder, het gedicht is jullie bekend. Daarnaast is Appius' eigen rede ook bewaard gebleven. Dat optreden van hem was zeventien jaar na zijn tweede consulaat, nadat er tien jaar was verstreken tussen zijn eerste en tweede consulaat en hij voorafgaand aan zijn eerste consulaat ook nog censor was geweest. Daaruit valt op te maken dat hij ten tijde van de oorlog met Pyrrhus al behoorlijk op leeftijd was. En toch hebben we het zo van onze vaders begrepen.

Wie dus zegt dat ouderdom en activiteiten niet samengaan heeft helemaal geen argument. Het is zoiets als wanneer je beweert dat een stuurman tijdens het varen niets zit te doen. Anderen klimmen in de masten, rennen over het dek of scheppen kielwater uit, terwijl hij met het roer in handen rustig op de achtersteven zit en niet doet wat de jongeren doen. Nee, inderdaad, wat hij doet is veel groter en belangrijker! Niet fysieke kracht of snelheid of beweeglijkheid tellen bij grote activiteiten, maar wijs beleid, gezag en oordeelsvermogen. En daarvan raakt de oude dag niet gespeend, integendeel, die kwaliteiten worden dan sterker.

Of kijken jullie zo misschien ook naar mij? Ik ben als soldaat en tribuun en onderbevelhebber en consul in allerlei soorten oorlogen betrokken geweest. Vinden jullie soms dat ik niets doe, nu ik geen oorlog meer voer? Maar ik adviseer de senaat welke oorlogen te voeren zijn en op welke manier! En over Carthago, dat ons al lang slecht gezind is, roep ik al lang de oorlog af. Ik vrees die stad en zal daar pas mee ophouden als ik gehoord heb dat ze vernietigd is!

(c. 15-18, [voetnoten zijn hier niet opgenomen])

RECENSIES

Het boek is kort besproken in de Volkskrant van vrijdag 7 maart 2008, p.23, in het boekenkatern Cicero. Recensent O l a f   T e m p e l m a n vindt de tekst van Cicero 'een bijzonder therapeutisch werkje'. Verder vindt hij het 'geruststellend' 'dat alle problemen van de ouderdom in de klassieke oudheid ook al bestonden'.

Het boek is die dag tevens een van de vier boeken die op de voorkant van het Cicero-katern zijn uitverkoren tot 'Cicero-keuze', met vier sterren (van maximaal vijf).

---

Eveneens op vrijdag 7 maart 2008 verscheen een lovende bespreking door 
H. B r a n d t   C o r s t i u s in NRC Handelsblad, in het Boekenkatern (p.6)

' Vincent Hunink heeft het boekje schitterend vertaald' (...)

' Je hebt voortdurend de neiging om zinnen hardop te lezen.' (...)

' Als u jong bent moet u dit boekje even lezen om alle vooroordelen over ouderdom te laten varen. Als u oud bent weet u het al, maar dan kunt u zien dat het 2052 jaar geleden weinig anders was.' (...)

---

Een uitvoerige bespreking van de inhoud, waarin ook verder wordt ingegaan op de argumenten tegen de ouderdom, is opgenomen in: Nederlands Dagblad van vrijdag 7 maart 2008 (de derde bespreking op één dag!), van de hand van K l a a s   W i e r e n g a.

De recensent spreekt al in de inleiding van 'rijke inzichten'. Even verder vindt hij, gezien de biografische achtergrond, de lectuur van de tekst een 'wrange ervaring'. 

Citaat: 'Het aardige van het boekje is dat het, wellicht ongewild, een fraaie illustratie is van nog een symptoom van de ouderdom, een symptoom dat bovendien moeilijk te bestrijden is en dat daarom misschien door Cicero niet wordt genoemd: de breedsprakigheid die oude heren (en dames) maar al te vaak aankleeft. Cato, de 84-jarige hoofdpersoon in De Senectute, legt zichzelf niet bepaald enige beperking op in zijn verheerlijking van de ouderdom. Hij put zich uit in het presenteren van voorbeelden van voorbeeldige ouderdom, houdt een enorme uitweiding over de zegeningen van de landbouw en citeert uit gezaghebbende Griekse en Latijnse auteurs dat het een aard heeft.'

Citaat over de vertaling: 'Het boekje is deskundig ingeleid, vertaald en toegelicht door Vincent Hunink en fraai uitgegeven, met een rimpelig kaftje, onder de titel De kunst van het oud worden.'

---

Een bespreking van de tekst is opgenomen in HP De Tijd van 1 maart 2008, p.50 door M.H., onder de noemer 'De klassieker die u gelezen moest hebben'. De bespreking beschrijft globaal de strekking en achtergrond van het werk, en gaat niet in op de vertaling zelf.

---

In een verzamelpagina met boeksignalementen over 'ouderdom'  t.g.v. de boekenweek 2008 signaleert ook  A l y  K n o l   in: De Gelderlander van 11 maart 2008,  p.15 het boek (ook in andere GPD bladen verschenen, zoals de Leeuwarder Courant, de Gooi- en Eemlander van 15 maart). Aan het slot van het arrtikel staat:

'Een van de oudste en ook innemendste teksten over vergrijzing, die nu in een nieuwe vertaling is verschenen, is De kunst van het oud worden van Cicero (106-43 v.Chr.). Hij vergeleek de ouderdom in een mensenleven met 'iets als het slotbedrijf van een toneelstuk'. 

---

Een kleine bespreking is opgenomen in het Katholiek Nieuwsblad van 7 maart 2008 (door H.R.)

Citaten: 'De toon ervan is inderdaad een beetje "over-optimistisch", zoals vertaler Vincent Hunink opmerkt' 

'Interessant is het laatste deel over de dood, "als de wedstrijd gelopen is" (welke uitdrukking dus niet door Paulus is bedacht). De Romeinse visie daarop blijkt dan helemaal niet zoveel te verschillen van de latere christelijke.'

---

uit de recensie op Picarta (catalogi universiteitsbibliotheken in Nederland), door onbekende auteur:

'Huninks vertaling, met verklarende notities, is niet de eerste in het Nederlands, wel de meest soepele. Verzorgde uitgave; normale druk'.

-------------------------------------------------------

(2017)

Artikel in Filosofie Magazine 28-8-2017 door M a r c o   K a m p h u i s
volledig artikel hier achter betaalmuur: https://www.filosofie.nl/nl/artikel/47952/geluk-komt-met-de-jaren.html

citaat '... door Vincent Hunink vertaald als De kunst van het oud worden, een prettig leesbaar boekje.'

---

atest changes here: 17-09-2017